04:08 29.09.2023 16+
Рубрика «Өг - тыва чоннуң амыдыралының өзээ» Национал архивтиң тыва чоннуң болгаш өгнүң дугайында езу-чанчылдары-биле таныштырылгазы. Балыктаары. Балыкты серээлээри. Балыкты серээлээри Тывага кончуг нептерээн турган. Улуг кадыргаларны болгаш белдерни серээлээр. Балык серээлээр кижилерни мал шалбалаар кижилер-биле бир дөмей хүндүлээр. Серээниң бажы ийи болгаш үш адыр болгулаар, сывынга кадырып каан шетти болгаш ак талды шилип алыр. Балыкты илбектээри. Сувурундак демирни хертеш илбек кылдыр соккаш, кылчыгыр ыяш бажынга быжыглап алыр. Кадыргаларның чоктаар, бадар черинге илбекти суп алгаш, балыкчы манап олурар. Илбектиң дужун орта балык келирге, хенергедип шелиптер, ооң соонда ол балык холга кирер. Балыкты сыырткыыштаары. Хемчик аксынга чурттап турган тываларга балык сыырткыыжын орустар эккелген. Оон тыва дарганнар сыырткыышты соп аар апарган. Сыырткыышка шыйлашкын, суг курту болгаш шергини кедирип алгаш, балык сыыырткыыштаар. Озалааш хемнер чурттуг тывалар балыкты шоолуг сыырткыыштавас чорааннар. Балыкты баралаары. Ону база орустар таныштырган. Сай хаактары-биле шоодай хевирлиг бараны баглааш, ону балыктар шуужуп бадар кызаага салып каар. Ол баранын ынды, бетин даштар-биле шивээлеп каар. Саарыгны куду баткан балыктар бараның аксынче киргеш, дедир үнмес кылдыр алаактырар шүүр кылып аар. Ол шүүрнун хевири тон чеңи хевирлиг. Балыкты четкилээри. Четки болза балыкты кырар херексел. Улуг суглуг хемнерге болгаш хөлдерге балыктаан балыкчыларга четки кончуг хереглеттинер. Шаандагы тывалар четкилерни хереглевейн чорааннар. Улуг-Хем, Бии-Хем, Каа-Хем, Тожу кожууннарынга чурттап турган орустар бир-ле дугаар четки-биле балыктап эгелээннер. Чангыс чижек. Танды кожууннуң девискээринде Чагытай хөлден четкилеп балыктаарын олаа кавыга чурттап турган орустар эгелээн. Олар четкилеп туткулаан балыктарын ыштаар, дузаар болгаш күрүнеге садар ажылды шала чоорту чоруда бергеннер. Тожу кожуунга балыктың эъдин чылдың кандыг-даа шаг-үезинде чиир кылдыр ол черниң тывалары ыштап алыр, кадырып, далгангылаштыр чуура тыртып алыр бурун аргаларны ажыглап чорааннар. Тываның барыын кожууннарының чурттакчы чону балык эъдин кыжын чиир кылдыр доскаарлар долдур дузап албас чораан. Кенин-Лопсан М.Б. - Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. - Кызыл: “Новости Тувы”, 1994. - Арыннар: 161-162.
38393
Оставить сообщение: